وقتی زنان هم به خیابانها آمدند
مروری بر نقش تظاهراتها در انقلاب
پس از گسترش اعتراضات و فراگیر شدن انقلاب به تمامی اقشار جامعه و تبدیل شدن نهضت و جنبش به یک انقلاب عمومی، طیفهای مختلف مردم به صحنه مبارزه وارد شده و در این امر به نوبه خود مشارکت کردند. اعتصاب، مبارزه چریکی، سخنرانی، پخش اعلامیه، تربیت نیروهای حزبی و … از جمله راههایی بود که ملت برای مبارزه با رژیم شاهنشاهی در پیش گرفتند.
در این بین، تظاهرات فراگیرترین و عمومیترین روش مبارزه با رژیم پهلوی و رساندن صدای آزادیخواهی، قانونطلبی و اعتراض به وضعیت کنونی به گوش دولتمردان بود. تظاهراتها و اعتراضها در سالیان منتهی به انقلاب (سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷) به اوج خود رسیده بود. تظاهرات ۱۹ دی ۵۶ و چهلمهای شهدای شهرها، تظاهرات عید فطر ۵۷، کشتار ۱۷ شهریور ۵۷ و تظاهراتهای تاسوعا و عاشورا ۵۷ را میتوان از بزرگترین تظاهراتهای برگزار شده در تاریخ انقلاب به حساب آورد. منابع مختلف تعداد شرکت کنندگان در راهپیمایی اعتراضی روز عاشورا را بالغ بر یک تا چهار میلیون نفر تخمین زده بودند. همچنین تظاهرات در انتقال پیام انقلابیان به گوش حاکمان به مانند دیگر روشها موثر واقع شده بود. ارتشبد فردوست، دوست دیرینه شاه و رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی در خاطرات خود از مشاهده تظاهرات روز عاشورا توسط محمد رضا شاه یاد میکند. «شاه پس از مشاهده جمعیت معترض از ازهاری نخست وزیر خود میپرسد: «پس فایده ماندن من در این مملکت چیست؟!»[۱]
تظاهراتهای انقلابی به منظور ابراز انزجار نسبت به حاکمیت محدود به قشر خاصی از جامعه نبوده و زنان نیز در این تظاهراتها حضوری فعالانه داشتهاند. شایان ذکر است که در فرهنگهای انقلابی، حذف عنصر زن از صحنه نظر کاری بیهوده و نسنجیده است.
بر طبق منابع تاریخی اولین حرکتهای شرکت گرفته از سوی بانوان به منظور رسیدن به خواستههای خود به هنگامه مشروطه و بعد از آن منتهی میشود. از اولین مشارکت های آنان در امور سیاسی اجتماعی مربوط به شرکت در تظاهرات های انقلاب مشروطه میشود: «نوشتهاند که در سال ۱۲۸۵ ش که مشروطه خواهان در باغ سفارت بریتانیا متحصن شدند، چندین هزار زن گرد آمدند تا به اعتصاب کنندگان بپیوندند اما مقامات بریتانیایی مداخله کردند و مانع شرکت آنها شدند.»[۲]
بانوان با توجه به شرایط زمان، پا به پای مردان و بعضا گامی فراتر از آنان قدم برداشته و میدارند. در هنگامه انقلاب، به دلیل شرایط حاکم، فعالیتهای بانوان در ملا عام محدودتر بود، اما با داغتر شدن تنور انقلاب، آنان نیز به عرصه مبارزات عمومی پیوستند و در اعتراضهای صورت گرفته به سیاستهای رژیم، حضوری فعال داشتند. زنان عموما در کنار مردان و به پیروی از آنان به تظاهرات میپرداختند، اما اولین اعتراض مستقلشان در شهریور ۵۷ در زنجان برگزار شد.[۳] امام خمینی در مورد نقش زنان پیرامون شرکت در مبارزه انقلابی میفرماید: «ما همه در این نهضت سهیم هستیم و شما خانمها سهم بزرگ دارید یعنی آمدن شما خانمها به خیابانها و میدانهای مبارزه موجب این شد که مردها هم قوه پیدا بکنند، تقویت بشوند روحیه آنها هم با آمدن شما تقویت بشود شما سهم بزرگی را در این نهضت دارید.»
مرحوم حجت الاسلام و المسلمین عمید زنجانی در خاطرات خود از شرکت زنان در راهپیماییهای انقلاب و نقش آنان در تظاهراتها اینگونه یاد میکند: «در راهپیماییهای جنوب تهران زنان نقش خیلی زیادی داشتند و صدای زنان بسیار رساتر از مردان بود.» ایشان همچنین به مسائل مطرح شده پیرامون راهیابی بانوان به عرصه عمومی و شرکت آنان در راهپیماییها اشاره میکند: «خیلی عجیب بود که آن زمان دیگر اشکالات شرعی که بعضی از خشکه مقدسین میگرفتند و میگفتند که صدای زنان را نباید مردها بشنوند و از اینجور حرفها خیلی مطرح نبود، یعنی به گوش ما نمیرسید و بعدها کم کم این شبهات مطرح شد که آقا مثلاً آمدن زن چطور است؟ بیاید یا نیاید؟ خوب در جواب گفته میشد، اگر واقعاً این کار وظیفه است احتیاجی به اجازه شوهر هم ندارد، برای این که انجام وظیفه است و اگر وظیفه نیست شما باید بنشینید اصل مسایل انقلاب را بین خودتان حل کنید و نه ایکه درگیر یک مسأله فرعی باشید که آیا زن میتواند در تظاهرات داد بزند یا نه.»[۴]
به گواهی عکسهای و فیلمهای منتشر شده، زنان شرکت کننده در تظاهرات عمومی دارای طیف بندی مختلف و گوناگونی بودند به گونهای که نمیتوان شرکت کنندگان را در قالبهای چون با حجاب یا بیحجاب، مذهبی یا غیر مذهبی و … به حساب آورد. از آنجا که مبارزات به منظور رسیدن به جامعه مدنی و تحقق آزادی و رهایی از استعمار و استبداد یک صدا شده بود موجبات همراهی و همکاری گروهها و طیف های مختلف شده بود.
[۱]ظهور و سقوط پهلوی-خاطرات ارتشبد حسین فردوست-انتشارات اطلاعات-ص ص ۵۸۹ و ۵۹۰
[۲]نقش سازمانهای زنان در انقلاب مشروطه، یشایائی، مجله حقوق زن صفحات ۴۳-۴۶
[۳] http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=825775
[۴]خاطرات حجت الاسلام و المسلمین عمید زنجانی، ص ۲۱۳
پ.ن: این نوشته با اندکی تغییر در چارقد
اینجا را به روز میکنم نه برای اینکه کسی مطالبم را بخواند و یا از عواطفم آگاه شود و یا وسیله ای باشد برای ابراز وجود و یا هزار و یک دلیل دیگر. به روز میکنم چون خودم را دوست دارم و دوست ندارم "پسر نادان" باشم. این سفریست که من و ما شروع کردیم برای رسیدن به "پسر دانا". من و ما همه هستیم. من و تویی وجود ندارد. من همان توام و تو همان من، با هم ما را تشکیل میدهیم. پس بهتر است زودتر این کوچ را شروع کنیم. حرکت میکنم همچون مرغ دریایی در هوای طوفانی ساحل.